بریم با هم مراحل آماده سازی و دوخت محصولات سوزن دوزی تیدا دختر خورشید و بررسی کنیم.

ابریشم به عنوان ماده اصلی سوزن دوزی  بوده که زنان و دختران ترکمن لباس های خود را با نخ ابریشمین که با رنگهای طبیعی رنگرزی میشد سوزن دوزی میکردند.

مواد اولیه مورد مصرف در سوزن دوزی ترکمن شامل نخ و پارچه است. نخ ها انواع مختلفی داشته از جمله نخ های طبیعی چون ابریشمی ‌و پنبه ای و نخ های مصنوعی اکریلیک و… برای پارچه نیز از انواع ابریشمی ‌و پشمی ‌استفاده می‌شود. پارچه های ابریشمی‌ جهت تهیه «چِرپِه» (روپوش کوتاه زنان)، «کورتِه» (روپوش بلند زنان)، «چاکمن» (روپوش مردانه) و پارچه های پشمی ‌برای دوخت «چابیت» (کت) استفاده می‌شود. ابزارهایی که در رشته سوزن دوزی ترکمن از آن بهره می‌جویند عبارت است از سوزن کرول که خاص گلدوزی است، انگشتانه و قیچی. قیچی انواع مختلف داشته از جمله قیچی زیگزاگ، قیچی برش و قیچی خاص گلدوزی.

مراحل تولید سوزن دوزی ترکمن

ابتدا لایه بندی و شیاردوزی پارچه که جهت ثابت نگه داشتن پارچه و سوزن دوزی صورت می‌گیرد. سپس تاباندن نخ ابریشم جهت استحکام بخشی نخ که به تعداد دو یا سه یا پنج لا با هم تاب می‌دهند. بعد ازآن، سیم کشی برای تعیین محدوده اصلی کادر جهت پیاده کردن طرح انجام می‌گیرد. سیاه دوزی مرحله بعدی در سوزن دوزی ترکمن است که فضای طرح را با دوخت زنجیره و نخ ابریشمی‌ مشکی مشخص می‌کنند(dot) الوان دوزی، مرحله دوختن نخ های رنگی در داخل سیاه دوزی است. هم چنین دانه دوزی (آلاجه)، پس از دوخت زنجیره سیم کشی، بین دو سیم را دانه دوزی می‌کنند. مرحله آخر نیز سفیددوزی است.‌ این دوخت اصولاً در شلوار زنانه و در قسمت بالای سیم انجام می‌شود

هنرمندان از علامت به جای شکل واقعی آنچه که میبینند استفاده میکنند اما به دلیل کمیت علائم، ناچار به الگو سازی هستند.

در این هنر دستبافت، هنرمند ترکمنی در ذهن خود از شکل حیوانات، عناصر موجود در طبیعت اطراف خود، ادوات و ابزار جنگی و باورهای مردمانش الهام میگیرد و سپس طرح های زیبا و در عین حال ساده آنها را بر روی پارچه پیاده میکند که هریک از این نقش ها علاوه بر نماد و نشانه ای جداگانه، جنبه تزیینی نیز دارد.

نماد حیوانات

اسب و شتر نشانه امرار معاش، قوچ نشانه قدرت، اردک رفع نیاز مادی، حشرات موذی و عقرب زرد نشانه دفع شر در زندگی، عنکبوت و بال پرنده همگی نمادهایی هستند که در هنر سوزن دوزی مشاهده میگردد. ماهی ازون برون یا تیرانا بورون در زبان ترکمن، بر روی لباس و شلوار زنان دوخته میشود.

نمادهای اعتقادی

مردم ترکمن بر این باورند که چشم نظر به انسان آسیب میزند. شاخ قوچ یا شاخ گاو این انرژی منفی را از فرد دور میکند. به دلیل اینکه حمل آن کمی دشوار است طرح چهار چشم یا دورت گوز را برروی پارچه میدوزند. چهار چشم یکی از نمادهای اعتقادی مردم ترکمن است.

یکی دیگر از اعتقادات آنها این است که اگر فردی دچار ضعف شود، لازم است بازویش را محکم ببندد به طوریکه خون به بالای بدن فرد جریان یابد. بورمه به معنی بستن و چگین به معنی بازو است که ترکیب نقش هردو در یک خط برروی پارچه شکل دیگری این از باور است.

انواع دوخت در سوزن دوزی ترکمن

دوخت های ترکمنی انواع مختلفی دارد که از جمله آن می‌توان به دوخت زنجیره (کوجمه)، پَر، ساقه دوزی، تیغ ماهی(قایما)، دانه دوزی و «ایلمه» اشاره کرد.

 انواع نقوش در سوزن دوزی ترکمن

نقوش عمدتاً اشکال ساده شده عناصری است که در محیط اطراف هنرمند وجود دارد هم چون گلِ نقش، ساری ایچیان، قوش قانات، دؤرت گؤز (چهار چشم)، قویموق، بورمه چیگین (بورمه)، قوچاق، تیرانا بورون، چاقماق، باغ نقش، بستانی، شلپه نقش و… که در گذشته پرده‌ها نیز بدین شکل تزیین می‌شده‌اند. این نوع دوخت در مناطق ترکمن نشین از جمله گنبدکاووس، بندرترکمن، گمیشان، آق قلا، کلاله و… انجام می‌شود.

تیرانا برون

لفظ ترکمنی ماهی خاویار دریای خزر یا اوزون برون است. این نقش را بیشتر بر روی کلاه و شلوار زنان ترکمن می‌توان مشاهده کرد.

قوچوق یا قاچاق

به معنای شاخ قوچ است. مردم ترکمن قوچ را نشانه‌ی نیرو و قدرت می‌پندارند، به همین دلیل از آن در آثار سوزن دوزی خود استفاده می‌کنند.

قوش قانات به معنای بال پرنده

در این نوع سوزن دوزی از نقش بال نوعی عقاب به نام «قره قوش» استفاده می‌شود که مردم ترکمن آن را نشانه قدرت و سرعت می‌پندارند.

ساری ایچیچیان

ساری ایچیچیان که به معنای عقرب زرد است. علت استفاده از نقش عنکبوت در هنر سوزن دوزی ترکمن به حضور همیشگی این حشره‌ی موذی در میان طویله‌ی اسب‌ها و وسایل و لوازم مردم ترکمن مربوط می‌شود.

دُورت گُوز یا چهار چشم

این نقش برای جلوگیری از چشم زخم استفاده می‌شود.

بورمه‌چِگینک

طبق اعتقاد زنان سالخورده‌ی ترکمن، بازوی افرادی را که دچار ضعف یا غش می‌شوند، باید با دستمالی ببندیم تا خون به سمت بالا جریان پیدا کند. در زبان ترکمنی، این دستمال با نام بورمه‌چگین شناخته می‌شود. بورمه به معنای بستن و چگین به معنای بازو است. این طرح در انتهای پاچه‌ی شلوار مردم ترکمن مشاهده می‌شود.

چاقماق

نوعی دستگاه گیره‌ای است که بیشتر در کارگاه‌های آهنگری کاربرد دارد. طرح این دستگاه به طور معمول بر روی پاچه‌ی شلوار زنانه استفاده می‌شود.

اُوی

این نقش از شکل «قُبه» تاثیر می‌پذیرد که زیوری مشابه کلاه خود و سمبل و یادآور جنگ است. به عقیده برخی از مردم محلی ترکمن، برخی از زنان آنها از جمله ترکان خاتون که در جنگ شرکت می‌کردند، این کلاه را بر سر می‌گذاشتند. عده‌ای دیگر از زنان نیز به دلیل انتظار برای بازگشت مردان خود از جنگ از این کلاه استفاده می‌کردند.

شِلِپِه

به طور معمول در حاشیه‌ی فرش‌های بافته‌شده‌ی ترکمنی وجود دارد که در هنر سوزن دوزی ترکمن نیز استفاده می‌شود.

یافرق

طرح نوعی برگ است.

برای تهیه محصولات تیدا از بهترین و با کیفیت ترین پارچه‌ها و نخ های موجود سنتی استفاده میشود تا این یادگار ارزشمند دستان هنرمند دختران ترکمن همیشه زنده بماند و یادآور وجود دختران قوی و با اراده ترکمن باشد.